Brusellyozla yeni mübarizə strategiyası

Brusellyoz – kәnd tәsәrrüfatı heyvanlarının, elәcә dә, insanların xroniki gedişli infeksion xәstәliyidir. Xәstәlik balasalma vә sonun lәngimәsi ilә xarakterizә olunmaqla heyvandarlığa xeyli miqdarda iqtisadi zәrәr verir. Brusellyoz insanlarda uzun müddәt müalicә tәlәb edәn, oynaq sisteminә tәsir göstәrәn, çox zaman ağırlaşmalara vә әlilliyә gәtirib çıxaran xroniki, tәhlükәli xәstәlikdir. İnsanlar bu xәstәliyә heyvan mәnşәli çiy qidalar – xüsusilә, çiy süd vә süd mәhsullarının istifadәsi zamanı, elәcә dә doğuş vә sağım zamanı heyvanlarla tәmasda olarkәn yoluxa bilәr.

Uzun illәr ölkәdә brusellyoz xәstәliyinә qarşı test-kәsim strategiyası tәtbiq olunurdu, lakin bu metod xәstәliyin qarşısının alınması istiqamәtindә özünü doğrultmadığı üçün Kәnd Tәsәrrüfatının Rәqabәt Qabiliyyәtinin Güclәndirilmәsi layihәsi DBX ilә birgә yeni mübarizә proqramının hәyata keçirilmәsinә başlamışdır. Bu yeni strategiya mәrhәlәli seromonito rinq vә kütlәvi peyvәndlәmә tәdbirlәrindәn ibarәtdir. Proqram brusellyoz xәstәliyindәn azad olan ölkәlәrin tәcrübәsi, beynәlxalq ekspertlәrin tәkliflәri әsasında hazırlanaraq, 2009-cu ildә pilot şәkilindә Şәki, Qax, Zaqatala vә Balakәn rayonlarında hәyata keçirilmişdir. Pilot layihәnin nәticәlәri uğurlu olduğu üçün proqramın ölkә üzrә tәtbiqinә qәrar verilmiş vә layihәnin әsas fәaliyyәtlәrindәn biri icra olunmuşdur. 2015-ci ilin oktyabr ayından 2016-cı ilin fevral ayınadәk ölkәdә ilk dәfә Ümumdunya Heyvan Sağlamlığı Tәşkilatının (OİE) tәlimatlarına uyğun olaraq brusellyoz xәstәliyinin prevalentliyini (yayılma sәviyyәsini) müәyyәn etmәk üçün seromonitorinqin (qan nümunәlәrin toplanması vә müayinә edilmәsi) keçirilmәsinә başlanmış, 51 rayonun 255 kәndindәn vә 197 qışlağından “tәsadüfi seçim” üsulu ilә iri vә xırdabuynuzlu heyvanlardan 92 389 әdәd qan nümunәlәri götürülmüşdür. Serosorğu zamanı toplanan bütün mәlumatlar, heyvanların identifikasiya (qulaq birkası) nömrәsi, kәnd vә qışlaqların kodları, heyvanların növü, cinsi, yaşı, brusellyoz әleyhinә peyvәndә cәlb olunması vә digәr mәlumatlar Access proqramında elektron formada yaradılan xüsusi Mәlumat Bazasına yüklәnәrәk DBX-nә tәqdim edilmişdir. Ölkәdә ilk dәfә serosorğu zamanı toplanan qan nümünәlәrindәn ayrılmış qan zәrdablarından müxtәlif tәdqiqatlarda istafadә oluna bilәn serumbank yaradılmışdır. 

Serosorğunun nәticәlәri beynәlxalq ekspert vә layihәnin mütәxәssislәri tәrәfindәn tәhlil edilmişdir. Brusellyoz xәstәliyinә qarşı mübarizә proqramı çәrçivәsindә 2016-cı ildә xırdabuynuzlu heyvanlar arasında boğaz heyvanlar istisna olmaq şәrti ilә “tam sürü” yanaşma prinsipi ilә peyvәndlәmә hәyata keçirilmişdir. Bunun üçün heyvanlarda uzunmüddәtli immunitet yaradan “Rev-1” göz damcısı vaksinindәn istifadә edilmişdir. Peyvәndlәmәni hәyata keçirmәk üçün tәlәb olunan vaksinlәr, lәvazimatlar vә dezinfeksiya maddәlәri layihә büdcәsindәn alınmışdır. Hәmin il әrzindә 6.450.000 baş xırdabuynuzlu heyvan peyvәnd edilmişdir. 2017-ci ildә 1.668.407 baş, 2017-ci ildә 1.447.690 baş yeni doğulan, boğaz vә hansısa sәbәblәrdәn peyvәndlәmәyә cәlb olunmayan xırdabuynuzlu heyvanlar arasında peyvәndlәmә kampaniyası davam etdirilmişdir. 2019-ci ildә yeni doğulan vә peyvәndlәmәyә cәlb olunmayan 1.650.000 xırdabuynuzlu heyvanın peyvәndlәnmәsi planlaşdırılıb.
2017-ci ildәn başlayaraq ölkәdә ilk dәfә iribuynuzlu heyvanlar arasında brusellyoza qarşı ŞT-19 göz damcısı vaksini ilә peyvәndlәmә kampaniyasına başlanılmışdır. Belә ki, hәmin ildә 366.395 baş, 2018-ci ildә 396.118 baş dişi danalar peyvәndә cәlb olunmuşdur. 2019-cu ildә isә 465.000 dişi dana peyvәndlәnmәsi planlaşdırılır. 2019-cu ilin noyabr ayında ölkә üzrә ikinci mәrhәlә seromonitorinqin hәyata keçirilmәsi nәzәrdә tutulmuşdur. Alınmış nәticәlәr tәhlil olunaraq 2015-ci ildә keçirilәn seromonitorinqin nәticәlәri ilә müqayisә olunacaq vә növbәti illәr üçün tәdbirlәr planı hazırlanacaq. Bәlәliklә, xәstә vә hәssas heyvanlar immunitet qazanıb sağlam heyvanlarla әvәz olunaraq gәlәcәkdә sürülәrin vә naxırların sağlamlaşmasına gәtirib çıxaracaqdır. Bu isә öz növbәsindә xәstәliyin yayılma sәviyyәsini idarә olunacaq sәviyyәyә çatdırmağa imkan yaradacaqdır.
Bundan sonra sürülәrdәn vә naxırlardan qan nümünәlәri toplanaraq yoxlanılacaq vә tәsәrrüfatdan çıxarılacaq xәstә heyvanların sahiblәrinә kompensasiya ödәnilәrәk tәsәrrüfatlara sağlamlıq sertifikatı (akreditasiya) verilәcәkdir. Fermerlәrә mәhsullarını daxili vә xarici bazarlara çıxarmaq imkanı yaradacaq. Layihә çәrçivәsindә müasir epidemiologiya qaydalarına әsaslanaraq aparılan tәdbirlәr nәticәsindә brusellyoz xәstәliyinin baş vermәsinә sәbәb olan risk faktorları araşdırılıb.
Xәstәliyin baş vermәsinә vә yayılmasına şәrait yaradan әsas sәbәblәr nәzәrә alınaraq fermerlәrә tövsiyә olunur:
• Heyvanlarınızı daimi stasionar şәraitdә saxlamayın, mövsümü saxlama şәraitindәn istifadә edin;
 • Yaylaqlarda başqa sürülәrlә qarışdırmayın vә suvarılma yerlәrinin başqa sürülәrlә eyni olmasına imkan vermәyin;
 • Bağlı әrazilәrdә otarmanı açıq (azad) şәraitdә otarmadan üstün tutun; 
• Bazardan heyvan alarkәn baytar hәkim ilә mәslәhәtlәşin; 
• Bazardan aldığınız heyvanları karantindә saxlayın; 
• Heyvan aldığınız zaman onun brusellyoza qarşı peyvәnd edildiyini dәqiqlәşdirin; 
• Bazardan alınan heyvanın brusellyoza qarşı peyvәnd olunub-olunmamasını heyvanın qulağında olan nişandan (kәsik) aydınlaşdırın, satıcıdan yox;
 • Tәsәrrüfatda balasalma halları varsa, dәrhal baytar hәkiminә müraciәt edin (hәtta 1 balasalma hadisәsi olarsa); 
• Әgәr tәsәrrüfatda heyvanlarda aşağıdakı klinik әlamәtlәr varsa: xüsusilә axsaqlıq, titrәmә, oynaqlarda şişkinlik, xaya torbalarında şişkinlik kimi kliniki әlamәtlәr varsa, dәrhal baytar hәkiminә müraciәt edin;
Doğuşdan sonra cifti basdırın, onu itlәrә vermәyın vә ya atmayın;
 • Balasalmış heyvanları digәr heyvanlardan ayırın; 
• Erkәk vә dişi heyvanları ayrı saxlayın, yalnız cütlәşmә zamanı birgә saxlayın; 
• İribuynuzlu heyvanlar üçün doğuş şöbәsi yaradın, xırdabuynuzlu heyvanlar üçün doğuş tövlәsi tikin; 
• Tövlәni mexaniki tәmizlәyin vә dezinfeksiya edin. İldә 1 dәfә vә әn azı rübdә bir dәfә ya doğuşdandoğuşa tәmizlәmәk sürüdә brusellyoz xәstәliyinin yayılmasına sәbәb ola bilәr.

Mәsud Xatibi

Azәrbaycan Respublikası Kәnd Tәsәrrüfatı Nazirliyinin Kәnd Tәsәrrüfatının Rәqabәt Qabiliyyәtinin Güclәndirilmәsi Layihәsinin baytarlıq üzrә mütәxәssis